تاریخچه سازمان آموزش و پرورش استثنایی

آموزش و پرورش به عنوان مهمترین ركن اجتماع و بهترین نوع سرمایه‌گذاری در جهان امروز مطرح بوده و در سال‌های اخیر، رشد و توسعه نظام‌های آموزشی یكی از وجوه مشخص و بارز آنها است و هم‌اكنون تحول قابل ملاحظه‌ای در رویكردها و رویه‌های نظام‌های آموزشی دنیا به وجود آمده است. امروزه این نظام‌ها را با معیارها و ویژگی‌هایی ارزیابی می‌نمایند كه یكی از آنها، میزان توجه دانش‌آموزان استثنایی است. در آموزش و پرورش كشور ما علی‌رغم آنكه اقدامات مؤثری در این زمینه از هشت دهه پیش آغاز شده و توفیقاتی طی این مدت به ویژه در سال‌های اخیر داشته است، لكن هنوز تا رسیدن به حد مطلوب به گونه‌ای كه تمام كودكان بتوانند با توجه به استعدادها، توانایی‌ها و محدودیت‌های خویش از حقوق حقه آموزشی و پرورشی بهره‌مند گردند، فاصله بسیار داریم. اولین تلاش‌ها در زمینه آموزش و پرورش استثنایی در ایران در گروه كودكان نابینا و در سال 1299 در شهر تبریز توسط معلمان و مبلغان مذهبی آغاز شد. در گروه كودكان ناشنوا مرحوم جبار باغچه‌بان در شهر تبریز و در سال 1303 اولین گام را با تأسیس مدرسه ناشنوایان برداشت. در زمینه آموزش كودكان ناشنوا و نابینا افرادی همچون ذبیح بهروز و دكتر محمد خزائلی نیز نقش مؤثر و مهمی داشته‌اند. آموزش و پرورش گروه كودكان كم توان ذهنی نیز توسط بخش غیر دولتی به صورت داوطلبانه در قالب تأسیس مدرسه و از سال 1328 آغاز گردید.
در سال 1347 در وزارت آموزش و پرورش دفتری به نام آموزش كودكان و دانش‌آموزان استثنایی تشكیل و فعالیت این بخش را در قالب مدرسه استثنایی و كلاس‌های خاص به شكل رسمی و دولتی سامان داد.
توجه وسیع و همه جانبه نظام جمهوری اسلامی به آموزش و پرورش كودكان استثایی سبب شد تا در سال 1370 با تصویب قانونی در مجلس شورای اسلامی، سازمان آموزش و پرورش استثنایی تشكیل شود و با ابعاد وسیع‌تر، اهداف، وظایف و گروههای بیشتری از كودكان را تحت پوشش قرار دهد.
اهداف و وظایف سازمان آموزش و پرورش استثنایی كشور مندرج در اساسنامه آن كه در سال 1370 به تصویب مجلس شورای اسلامی رسیده است به شرح زیر اعلام شده است:

اهداف سازمان آموزش و پرورش استثنایی
1ـ طراحی سیستم آموزشی، پرورشی و توان‌بخشی به نحوی كه ناتوانایی‌های ذهنی و جسمی كودكان و دانش‌آموزان استثنایی جبران گردد و این گونه كودكان و دانش‌آموزان بتوانند پس از گذراندن مراحل تحصیلی خود موقعیت اجتماعی و اقتصادی مناسب شرایط خویش را به دست آورند.
2ـ تغییر و اصلاح مداوم آموزش و پرورش استثنایی با توجه به روش‌های نوین آموزش و پرورش استثنایی در جهان و نیازهایی كه این گونه كودكان و دانش‌آموزان در ارتباط با شرایط خاص جامعه دارند.
3ـ آموزش و پرورش گروههای مختلف كودكان و دانش‌آموزان استثنایی با توجه به نیازهای خاص هر گروه در سطوح قبل از دبستان، ابتدایی، راهنمایی و متوسطه و با تأكید خاص بر آموزش حرفه‌ای و تلاش برای تحت پوشش قرار دادن تمامی كودكان و دانش‌آموزان.
4ـ كمك به پیشگیری از بروز ناتوانی‌های جسمی و ذهنی قبل از تولد، هنگام تولد و بعد از تولد از طریق بالا بردن سطح آگاهی عمومی در زمینة عوامل بروز معلولیت‌ها و خصوصیات كودكان استثنایی.

وظایف سازمان آموزش و پرورش استثنایی
1ـ تهیه مجموعه‌ای از مقیاس‌ها و معیارهای سنجش توانایی‌ها و استعدادهای كودكان و دانش‌آموزان استثنایی؛
2ـ اجرای طرح‌های شناسایی و گزینش كودكان و دانش‌آموزان استثنایی؛
3ـ تهیه و تنظیم برنامه‌های مربوط به آموزش و پرورش ویژه برای گروه‌های مختلف كودكان و دانش‌آموزان استثنایی؛
4ـ تهیه و تنظیم طرح‌های توسعة كمی و كیفی آموزش و پرورش كودكان و دانش‌آموزان استثنایی؛
5ـ تهیه كتب درسی و برنامة آموزشی و درسی خاص متناسب با توانایی‌های ذهنی و جسمی گروه‌های مختلف كودكان و دانش‌آموزان استثنایی؛
6ـ تهیه و اجرای طرح‌های پژوهشی در زمینة آموزش و پرورش گروه‌های مختلف كودكان و دانش‌آموزان استثنایی؛
7ـ برقراری ارتباط مداوم با مؤسسه‌های داخلی و سازمان‌های بین‌المللی مرتبط به منظور كسب تازه‌ترین اطلاعات مربوط به آموزش گروه‌های مختلف كودكان و دانش‌آموزان استثنایی و بهره‌برداری از آخرین پژوهش‌های علمی جهان در تهیة برنامه‌های آموزشی و پرورشی؛
8ـ برنامه‌ریزی‌های لازم در جهت آموزش حرفه‌ای دانش‌آموزان استثنایی متناسب با توانایی‌های ذهنی و جسمی آنان و تأمین وسایل فنی، حرفه‌ای و توان‌بخشی لازم برای مراكز آموزشی از طریق واحد‌های زیربط به منظور اشتغال؛
9ـ تأمین و تربیت نیروی انسانی مورد نیاز سازمان و تنظیم و اجرای برنامه‌های لازم برای آموزش ضمن خدمت نیروی انسانی شاغل در سازمان و مراكز وابسته به آن با همكاری و هماهنگی معاونت وزارت آموزش و پرورش در امور تأمین و تربیت نیروی انسانی؛
10ـ ارزشیابی كار معلمان و مربیان كودكان و دانش‌آموزان استثنایی و همچنین مسوولان مراكز و آموزشگاه‌ها و آموزش و راهنمایی آنان در جهت حل مشكلات و مسایل مربوط به آموزش و پرورش استثنایی؛
11ـ ایجاد امكانات لازم جهت طراحی، تهیه و توزیع وسایل كمك آموزشی؛
12ـ فراهم نمودن زمینه‌های لازم جهت تألیف و ترجمه و نشر كتب سودمند و سایر امكانات برای پدران، مادران و معلمان كودكان استثنایی؛
13ـ جلب كمك‌های مادی و معنوی مردم، سازمان‌ها، مؤسسه‌ها و انجمن‌های توان‌بخشی برای بهبود وضع آموزش و پرورش كودكان و دانش‌آموزان استثنایی؛
14ـ برنامه‌ریزی و تعیین ضوابط مربوط به نحوة مشاركت بخش خصوصی در آموزش و پرورش استثنایی و ترغیب آنان به این امر و اعمال نظارت لازم بر فعالیت آنان؛
15ـ هماهنگی، همكاری و ارتباط با دانشگاه‌ها و مراكز آموزش عالی داخل به منظور سوق دادن تحقیقات آنان به سمت نیازهای سازمان و استفادة هر چه بیشتر از اساتید و دانشجویان رشته‌های مرتبط با كودكان استثنایی.

تشكیلات سازمان آموزش و پرورش استثنایی
سازمان دارای اركان زیر می‌باشد:
الف) شورای سازمان
ب) رییس سازمان
طبق ماده 5 اساسنامه سازمان آموزش و پرورش استثنایی اعضای شورای سازمان عبارتند از:
1ـ وزیر آمزوش و پرورش (رییس شورا)
2ـ وزیر كار و امور اجتماعی یا یكی از معاونان
3ـ رییس سازمان بهزیستی
4ـ رییس یا یكی از معاونان بنیاد مستضعفان و جانبازان
5ـ معاونان وزارت آموزش و پرورش
6ـ رییس سازمان (دبیر شورا)
7ـ دو نفر از متخصصان امور كودكان استثنایی
8ـ یك نفر معلم با تجربه و صاحب نظر
9ـ دو نفر معتمد علاقه‌مند به امور كودكان استثنایی (ترجیحاً والدین كودكان استثنایی)
10ـ یك نفر از معلولان صاحب‌نظر
11ـ یك نفر از اعضای كمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس شورای اسلامی
اهم وظایف این شورا به شرح زیر است:
ـ تعیین خط مشی‌های كلی سازمان و نظارت بر تحقق اهداف آن
ـ تصویب مقررات كامل استخدامی سازمان
ـ تصویب ضوابط مربوط به اجرای تبصره 5 ماده واحده قانون تشكیل سازمان
ـ تصویب برنامه و بودجه سالانه سازمان
با توجه به اهداف و وظایف تعیین شده و در سایه تلاش معلمان و مربیان، كارشناسان و مسوولان این سازمان، هم‌اكنون، بیش از 80 هزار دانش‌آموزان استثنایی در گروه‌های «كم توان ذهنی»، «آسیب دیده شنوایی»، «آسیب دیده بینایی»، «اختلال‌های رفتاری هییجانی»، «مشكلات ویژة یادگیری»، «مشكلات جسمی ـ حركتی» و «چند معلولیتی» تحت آموزش قرار داشته و از خدمات آموزشی و توان‌بخشی بهره‌مند می‌شوند. با توجه به رویكرد جدید در آموزش و پرورش یعنی آموزش فراگیر، در حال حاضر بیش از ده‌هزار نفر دانش‌آموز استثنایی نیز به صورت تلفیقی در مدارس عادی و در كنار سایر همسالان خویش مشغول به تحصیل هستند و سازمان آموزش و پرورش استثنایی خدمات جانبی در اختیار آنان قرار می‌دهد.

گروههای تحت پوشش سازمان آموزش و پرورش استثنایی
به منظور آشنایی با گروههای دانش‌آموزان تحت پوشش، تعاریف و ویژگی‌های هر گروه به تفكیك آورده می‌شود.
دانش‌آموزان استثنایی
از نظر آموزشی به فردی «دانش‌آموز استثنایی» اطلاق می‌شود كه از نظر ذهنی (هوشی)، جسمی (حسی حركتی)، عاطفی یا اجتماعی تفاوت قابل ملاحظه‌ای با افرادهمسن خود داشته و این تفاوت به حدی است كه برخورداری وی از آموزش و پرورش مستلزم تغییراتی (متناسب با ویژگی‌های دانش‌آموز) در برنامه، محتوا، روش‌ها، مواد و فضای آموزش عادی و ارایه خدمات آموزشی و توان‌بخشی ویژه به آن فرد باشد.

دانش‌آموزان كم توان ذهنی
بر اساس تعریف، عقب‌ماندگی ناظر است بر محدودیت‌های اساسی در عملكرد. ویژگی‌های آن عبارت است از: عملكرد هوشی كه به طور معنی‌داری زیر میانگین باشد و به طور همزمان با محدودیت‌های وابسته در دو یا چند مهارت سازشی كاربرد پذیر، به شرح زیر همراه باشد: ارتباطی، مراقبت از خود، زندگی در خانه، مهارت‌های اجتماعی، استفاده از امكانات جامعه، خود راهبری، بهداشت و ایمنی، تحصیلات كاربردی، استفاده اوقات فراغت و كار، عقب‌ماندگی ذهنی قبل از 18 سالگی ظاهر می‌شود.
كودكان كم‌توان ذهنی از نظر آموزشی به سه گروه «آموزش‌پذیر»، «تربیت‌پذیر» و «حمایت‌پذیر» تقسیم می‌شوند كه سازمان آموزش و پرورش استثنایی مسوولیت تعلیم و تریبت دانش‌آموزان عقب مانده ذهنی «آموزش‌پذیر» را بر عهده دارد.
مراحل تشخیص كودكان كم‌توان ذهنی
اكثر این كودكان از طریق اجرای طرح سنجش توسط مراكز سنجش و ارزیابی سازمان آموزش و پرورش استثنایی با اجرای آزمون‌های كلامی و غیر كلامی دقیق برای كودكان 6 ساله، شناسایی و بعد از تشخیص از طریق مراكز مزبور جهت جایگزینی به مراكز آموزشی معرفی می‌شوند.
حداقل سن و ضوابط پذیرش كودكان كم‌توان ذهنی
سن ورود، حداقل 4 سال تمام می‌باشد وكودك ضمن داشتن شرایط سنی باید آموزش‌پذیر (پایین، متوسط و بالا) نیز تشخیص داده شود.
مدارس كودكان و دانش‌آموزان كم‌توان ذهنی با توجه به ساختار پیش‌بینی شده و برنامه‌های ابلاغ شده از سوی سازمان با هدف دستیابی این كودكان به خوداتكایی، بهزیستی شخصی و اجتماعی، محتوا و برنامه‌های زیر را در ارتباط با هركدام از دوره‌ها پیش‌بینی و اجرا می‌كنند.
1. دوره پیش از دبستان
ـ از بدو تولد تا 4 سالگی: برنامه آموزش والدین با محتوای مناسب و مورد نیاز آنان طراحی شده، كه در طول سال تحصیلی، والدین می‌توانند با مراجعه به مراكز آموزشی گروه كم‌توان ذهنی از خدمات آموزشی بهره‌مند شوند.
ـ برنامه آموزشی 6ـ4 سالگی: در این برنامه نوآموزان همراه با والدین خویش در مركز آموزشی حضور یافته و هر نوآموز با توجه به محتوای مناسب و مورد نیاز آنان كه طراحی شده است، از خدمات آموزشی و توان بخشی استفاده می‌نماید.
ـ برنامه آمادگی: این دوره برای مدت حداكثر 3 سال نوآموزان را در دو مرحله مقدماتی و تكمیلی آموزش می‌دهد برای این دوره كتاب راهنمای معلم و كتاب كار كودك با هدف آشنایی با مفاهیم، كسب مهارت‌های خودیاری و اجتماعی، پرورش حواس، زمینه سازی برای خواندن و نوشتن و ریاضی و مهارت‌های حركتی پیش‌بینی شده كه به انسجام آموزش‌های نوآموزان بر حسب توانایی‌هایشان كمك می‌كند.
2. دوره ابتدایی
این دوره برای پنج پایه تحصیلی طراحی شده است كه معادل پایه‌های آموزش ابتدایی دانش‌آموزان عادی می‌باشد. هدف این دوره فراهم آوردن شرایط لازم برای رشد و شكوفایی توانایی‌های نوآموزان، سوادآموزی به منظور رفع نیازهای روزمره زندگی، كسب مهارت‌های اجتماعی، ایجاد آمادگی برای آموزش حرفه‌ای از طریق آموزش مهارت‌های پیش حرفه‌ای است. برای رسیدن به اهداف، محتوای مناسبی پیش‌بین شده است كه عناوین آن عبارت‌اند از: كتاب‌های فارسی، ریاضی، علوم، دینی، مطالعات اجتماعی، قرآن و كتاب مهارت‌آموزی (با هدف به كار بستن آموخته‌ها در موقعیت‌های واقعی زندگی، ترغیب دانش‌آموزان به فعالیت‌های عملی، كسب مهارت‌های خودیاری، كسب مهارت در برقراری ارتباط مفید و مؤثر اجتماعی، آشنایی با ابزار و ایجاد عادت كار با ابزار).
حداكثر سال‌های توقف در هر پایه سه سال می‌باشد و اگر دانش‌آموزی تمامی محتوای پیش‌بینی شده در هر پایه را در یك سال تحصیلی طی نكرد، به عنوان آموزش نیمه تمام در سال تحصیلی بعد در همان پایه ادامه تحصیل می‌دهد. در پایان دوره ابتدایی به دانش‌آموزان این دوره گواهینامه پایان دوره ابتدایی داده می‌شود.
3. دوره مهارت‌های حرفه‌ای
این دوره كه در سه پایه طراحی شده شامل برنامه آموزش مهارت‌های شناختی، سازشی، مذهبی و حرفه‌آموزی است محتوای مناسب برای این دوره با هدف پرورش و توسعه مهارت‌های اجتماعی، اقتصادی، حرفه‌ای و آموزشی پیش‌بینی شده و دانش‌آموزان در پایان این دوره در صورت موفقیت در كسب مهارت‌ها ضمن دریافت گواهینامه پایان دوره، گواهی مهارت درجه 2 و 3 حرفه‌ای را از سازمان فنی و حرفه‌ای دریافت می‌كنند كه در جذب شدن به بازار كار آنان را یاری می‌دهد.
ایجاد دوره متوسطه مهارت‌های حرفه‌ای برای دانش‌آموزان كم توان ذهنی اخیراً توسط شورای عالی آموزش و پرورش به تصویب رسیده است و از سال تحصیلی 87ـ86 این دوره نیز آغاز خواهد شد.

دانش‌آموز آسیب دیده شنوایی
آسیب دیدگی شنوایی كمبود شنوایی است كه مانع دریافت صداها از طریق حس شنوایی می‌شود. این اختلال مانع پردازش موفقیت آمیز اطلاعات زبان شناختی است كه از طریق شنیدن كسب می‌گردد. طیف كمبود شنوایی از خفیف (حداقل 25ـ15 دسی‌بل) تا عمیق (حداكثر به بالا 90ـ70 دسی‌بل) را دربرمی‌گیرد.
نحوه تشخیص
نحوه تشخیص نوآموزان آسیب‌دیده شنوایی از طریق طرح سنجش نوآموزان بدو ورود به دبستان و مراجعه والدین به پزشكان متخصص، كارشناسان شنوایی شناس، مدیریت‌های آموزش و پرورش استثنایی استان‌ها و كارشناسان شنوایی شناسی تحت نظارت سازمان بهزیستی و مراكز شنوایی شناسی خصوصی مورد تأیید وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشكی انجام می‌شود.
ضوابط ثبت‌نام
پذیرش نوآموزان و دانش‌آموزان آسیب دیدة شنوایی از بدو تشخیص و با تأیید گروه كارشناسی آموزش و توان بخشی شاغل در مدیریت آموزش و پرورش استثنایی، در مراكز آموزش ویژه یا عادی صورت می‌گیرد.
شرایط سنی
سن پذیرش كودكان آسیب دیده شنوایی در دوره پیش دبستانی بدو تشخیص است.
سن ثبت نام در پایه اول دبستان حداقل 6 سال تمام و حداكثر 10 سال تمام است.
حداكثر سن اشتغال به تحصیل در دوره ابتدایی 17 سال تمام است.
حداقل سن ثبت نام در دوره راهنمایی 17 سال و حداكثر 21 سال است.
حداثل سن ثبت نام در دوره متوسه 21 سال و حداكثر 26 سال است.
مراكز پیش دبستانی آسیب دیدگان شنوایی والدین كودكان را از بدو تشخیص جهت ارایه خدمات مشاوره‌ای و برنامه‌های آموزشی (آموزش والدین، آموزش مادر و كودك) می‌پذیرند.
محل‌های مراجعه برای پذیرش و ثبت نام
مدیریت آموزش و پرورش استثنایی استان، مدارس استثنایی
جایدهی نوآموزان و دانش‌آموزان (به ترتیب اولویت)
1.    مدارس عادی (به شیوه فراگیر / تلفیقی)
2.    كلاس‌های ضمیمه (در مدارس عادی)
3.    مدارس ویژه نو‌آموزان و دانش‌آموزان آسیب دیده شنوایی
4.    مراكز شبانه روزی (در صورت عدم وجود آموزشگاه در محل سكونت و عدم امكان جایدهی به روش آموزش فراگیر / تلفیقی)
دوره‌های آموزشی و مراحل آن
آموزش و پرورش ویژه كودكان و دانش‌آموزان آسیب‌دیده شنوایی دارای چهار گروه؛ دوره پیش دبستانی، ابتدایی، راهنمایی تحصیلی و متوسطه است.
دوره (پیش دبستان)
شامل دو برنامه: 1. از بدو تولد تا چهارسالگی؛ 2. برنامه دو ساله آمادگی (4 تا 6 سال)
مرحله بدو تولد تا چهارسالگی بر آموزش والدین استوار است و شیوه‌های تعامل طبیعی با كودك آسیب دیده شنوایی به آنان آموزش داده می‌شود. آموزش كودك به روش طبیعی در این مرحله به طور عمده از طریق والدین صورت خواهد گرفت و آموزشگاه نقش راهنمایی و هدایت جریان آموزش و تربیت كودك را برعهده خواهد داشت.
دوره (ابتدایی)
طول این مدت تحصیل در این دوره 7 سال است و دانش‌آموزان هر یك از پایه‌های اول و پنجم را در دو سال تحت عنوان مقدماتی و تكمیلی می‌گذرانند. ارزش تحصیلی این دوره برابر و همتراز با دوره ابتدایی در نظام آموزش و پرورش عادی است.
دوره (راهنمایی تحصیلی)
طول تحصیل این دوره 3 سال است و با رعایت قوانین و مقررات اجرایی، تحصیل در این دوره در مدارس عادی و استثنایی امكان پذیر است.
دوره (متوسطه)
طول تحصیل این در این دوره 3 سال است و با رعایت قوانین و مقررات اجرایی، تحصییل در این دوره در مدارس عادی و استثنایی امكان‌پذیر است.
دوره (پیش‌دانشگاهی)
طول تحصیل در این دوره 1 سال است و با رعایت و مقررات اجرایی، تحصیل در این دوره در مراكز پیش‌دانشگاهی عادی و استثنایی امكان پذیر است.

دانش‌آموزان نابینا ـ كم بینا
دانش‌آموزان آسیب دیدة بینایی شامل دو گروه دانش آموزان نابینا و دانش‌آموزان كم‌بینا می‌باشند.
دانش‌آموزان نابینا
دانش آموزان نابینا به فردی اطلاق می‌شود كه فاقد بینایی باشد و یا میزان باقیمانده بینایی او علی رغم استفاده از وسایل كمك‌بینایی به حدی است كه آموزش وی از طریق آموزشی ویژه نابینایان و خط بریل صورت پذیرد، حداكثر حدت بینایی اصلاح شده چنین افرادی از   كمتر بوده و یا زاویه دید آنها در بزرگترین قطر از 20 درجه بیشتر نیست.
دانش‌آموز كم‌بینا
به فردی كم بینا اطلاق می‌شود كه میزان باقیمانده بینایی او با استفاده از وسایل كمك‌بینایی به حدی است كه قادر به استفاده از كتاب‌های عادی نباشد لازم است با استفاده از وسایل كمك بینایی و یا كتاب‌های درشت خط تحصیل كند. حداكثر حدت بینایی اصلاح شده چنین افرادی از  بیشتر و از 20 كمتر است.
نحوه شناسایی و تشخیص
نحوه تشخیص آسیب دیدگان بینایی توسط مراكز بینایی سنجی و متخصصان چشم‌پزشكی و یا از طریق سنجش نوآموزان بدو ورود به دبستان می‌باشد. پس از ارزیابی میزان بینایی نوآموزان با معرفی‌نامه از مدیریت آموزش و پرورش استثنایی استان به نزدیك‌ترین مدرسه ویژه یا عادی معرفی می‌شوند.
شرایط ثبت‌نام
سن پذیرش برای كودكان آسیب دیده بینایی از بدو تشخیص می‌باشد كه در دوره آمادگی حداقل 4 سال و حداكثر 8 سال است. یادآوری می‌شود كه دوره پیش‌دبستانی برای این كودكان شامل از بدو تشخیص‌ تا 4 سالگی و دوره آمادگی از 4 تا 6 سالگی است.
سن ثبت نام در پایه اول دبستان حداقل 6 و حداكثر10 سال تمام است.
سن تحصیل در پایان دوره ابتدایی حداكثر 17 سال تمام است.
حداقل سن ثبت نام در دوره راهنمایی 17 سال و حداكثر 21 سال تمام است.
حداقل سن ثبت‌نام در دوره متوسطه 21 سال و حداكثر 26 سال تمام است.
برای ثبت نام باید به مدیریت آموزش و پرورش استثنایی استان‌ها، كارشناسی نابینایان یا مدارس دانش‌آموزان آسیب دیده بینایی مراجعه شود.
دوره آموزش و مراحل آن
آموزش و پرورش ویژه كودكان و دانش‌آموزان آسیب دیده بینایی دارای چهار دوره پیش‌دبستانی، ابتدایی، راهنمایی و متوسطه و پیش‌دانشگاهی می‌باشد.
دوره (پیش دبستان) شامل دو برنامه است:
1.    از بدو تشخیص تا چهارسالگی
2.    برنامه دو ساله آمادگی
ـ مرحله بدو تشخیص تا چهارسالگی بر آموزش والدین استوار است و راهكارهای فراهم نمودن محیط مناسب برای رشد كودك آسیب دیده بینایی به والدین آموخته می‌شود.
ـ مرحله دو ساله آمادگی بر آموزش كودك استوار است مربیان شرایط مناسب برای بازی و كسب مهارت‌های زندگی و مهارت‌های اجتماعی را برای كودكان فراهم می‌آورند و بر پرورش حواس شنوایی و لامسه و تربیت باقیمانده بینایی كودك اهتمام می‌ورزند.
دوره‌های ابتدایی، راهنمایی، دبیرستان و پیش‌دانشگاهی
ـ برنامه تحصیلی در این دوره‌ها همانند برنامه درسی دانش‌آموزان عادی است. دانش‌آموزان نابینا از كتاب‌های بریل و نوارهای درسی صوتی و دانش‌آموزان كم بینا از وسایل درشت‌نما و كتاب‌های درشت خط استفاده می‌كنند.
ـ در كلیه دوره‌های تحصیلی كودكان و دانش‌آموزان آسیب دیده بینایی می‌توانند در مدارس عادی ثبت‌نام و از آموزش و پرورش عادی برخوردار گردند.

دانش‌آموز جسمی ـ حركتی
دانش آموز جسمی ـ حركتی به فردی اطلاق می‌شود كه علی‌رغم برخورداری از بهره هوشی مرزی بالا دچار معلولیت در اندام‌های فوقانی (دست‌ها) و یا تحتانی (پاها) و یا هر دو باشد به طوری كه با خدمات توان بخشی مؤثر می‌تواند از امكانات آموزشی بهره‌مند شود.
نحوه و مراحل تشخیص
كودك از طریق ارزیابی در طرح سنجش نوآموزان بدو ورود به دبستان یا با مراجعه فردی به مدیریت آموزش و پرورش استثنایی محل سكونت خود جهت بررسی و ارزیابی جسمی و هوشی به واحد سنجش معرفی می‌شود. در صورت تشخیص معلولیت مطابق تعریف فوق از طریق كارشناسی مربوطه در مدیریت آموزش و پرورش استثنایی استان به نزدیكترین مدرسه خاص معرفی می‌شود.
ضواط ثبت نام
دوره پیش‌دبستانی
1.    سن ثبت نام برای كودكان معلول جسمی ـ حركتی حداقل 5 سال و حداكثر 9 سال می‌باشد.
2.    طول دوره یك سال است كه تا یك سال دیگر قابل افزایش است.
دوره ابتدایی
1.    داشتن گواهی پایان دوره پیش‌دبستانی (آمادگی)
تبصره: كودكان در صورتی كه از عهده آزمون محتوای دوره پیش‌دبستانی برآیند، بدون آنكه دوره پیش‌دبستانی را بگذرانند می‌توانند در پایه اول دبستان ثبت‌نام نمایند.
2.    سن ثبت‌نام حداقل 6 سال و حداكر 10 سال است.
3.    حداكثر سن اشتغال در دوره ابتدایی 17 سال است.
4.    حداكثر مدت تحصیل در هر پایه دوره ابتدایی برای دانش‌آموزان با توجه به سایر مقررات 3 سال است.
دوره راهنمایی تحصیلی
1.    داشتن گواهینامه قبولی پایه پنجم ابتدایی
2.    حداكثر سن ثبت نام در پایه اول راهنمایی 17 سال، حداكثر سن اشتغال به تحصیل 21 سال می‌باشد.
3.    حداكثر مدت تحصیل در هر پایه تحصیلی در دوره راهنمایی 2 سال می‌باشد.
دوره متوسطه
1.    داشتن گواهینامه قبولی پایه سوم راهنمایی تحصیلی
2.    حداكثر سن ثبت‌نام در پایه اول متوسطه 21 سال و حداكثر سن اشتغال به تحصیل در دوره متوسطه 26 سال می‌باشد.
ـ در صورتی كه در حین تحصیل سن دانش‌آموزان در دوره‌های مختلف تحصیلی از حد نصاب «حداكثر سن اشتغال به تحصیل» تجاوز نماید، می‌توانند تا پایان همان سال تحصیلی به تحصیل خود ادامه دهند.
ـ تذكر: زمان مورد نظر «حداقل و حداكثر سن» جهت ثبت‌نام در تمامی دوره‌های تحصیلی اول مهرماه می‌باشد.
دوره پیش‌دانشگاهی
ـ طول دوره تحصیل در این دوره 1 سال است و با رعایت قوانین و مقررات اجرایی، تحصیل در این دوره در مراكز پیش‌دانشگاهی عادی و استثنایی امكان پذیر است.
ـ محل‌های مراجعه برای ثبت‌نام: والدین پس از دریافت برگه ثبت نام به یكی از مراكز دارای كلاس‌های ویژه معلولان جسمی ـ حركتی ارجاع داده خواهند شد.
ـ جایدهی نوآموزان و دانش‌آموزان: در مدارس ویژه و یا به صورت تلفیقی به تحصیل می‌پردازند.
ـ آموزش تلفیقی: در این شیوه دانش‌آموزان استثنایی در مدارس عادی (همراه با دانش آموزان عادی) و با همكاری معلمان رابط كه از سوی مدیریت آموزش و پرورش استثنایی استان تعیین و اعزام می‌گردند، به تحصیل می‌پردازند. دانش‌آموزانی كه از آموزش تلفیقی استفاده می‌كنند، از نظر ضوابط پذیرش و ثبت نام تابع مقررات مندرج در آیین‌نامه اجرایی آموزش و پرورش عادی می‌باشند.

دانش‌آموز دارای اختلال‌های رفتاری ـ هیجانی
به دانش‌آموزی اطلاق می‌شود كه پاسخ‌های رفتاری یا هیجانی او در مدرسه به صورت مستمر با هنجارهای پذیرفته شده بر اساس سن، قومیت یا فرهنگ، تفاوت معنی‌دار دارد و به گونه‌ای كه بر عملكرد تحصیلی، رفتار كلاسی، مراقبت از خود، روابط اجتماعی، سازگاری شخصی و سازگاری شغلی اثر می‌گذارد.
گروههای تحت پوشش
نظام آموزش و پرورش دانش‌آموزان با اختلال‌های رفتاری ـ هیجانی دانش‌آموزانی را تحت پوشش قرار می‌دهد كه به واسطه این نوع از اختلال‌ها در عملكرد تحصیلی دچار مشكل شده‌اند مانند (دانش‌آموزان با اختلال‌های كنترل تكانشی ـ اختلال‌های رشدی فراگیر، اختلال‌های اضطرابی و خلقی و...).
منابع ارجاع
دانش‌آموزان دارای اختلال‌های رفتاری ـ هیجانی عمدتاً از طریق مراكز بهداشتی ـ درمانی، مدارس، مراكز پیش دبستانی، مهد كودك‌ها، مراكز مشاوره و توان بخشی دولتی و غیر دولتی و والدین جهت ارزیابی به آموزش و پرورش استثنایی ارجاع داده می‌شوند.
شیوه ارزیابی و تشخیص اختلال‌های رفتاری ـ هیجانی
برای تشخیص گروههای دارای مشكلات رفتاری ـ هیجانی به صورت زیر عمل می‌شود:
ـ غربالگری كودكان و نوجوانان از طریق اجرای پرسشنامه‌ها و گزارش‌های والدین‌های معلمان، مشاوره در مدرسه و متخصص كودكان و...
ـ تشخیص از طریق اجرای آزمون‌های معتبر، مصاحبه و مشاهده تخصصی
در صورت نیاز و امكان یك تیم تشخیصی كه شامل (روان‌‌پزشك، متخصص مغز و اعصاب، روان‌شناس بالینی) تشخیص را مبتنی بر گزارش‌های واصله و اجرای ارزیابی تأیید می‌كند.
دوره تحصیلی
در حال حاضر در دوره ابتدایی به دانش‌آموز دارای اختلال‌های رفتاری ـ هیجانی پوشش تحصلی داده می‌شود. هدف از این دوره تحصیلی، آموزش، اصلاح رفتار و تلاش در جهت بازگرداندن دانش‌آموزان دارای اختلال‌های رفتاری به جریان عادی آموزش می‌باشند. ضمناً در این دوره خدمات مشاوره‌ای و آموزش خانواده نیز به والدین داده می‌شود.
طول این دوره مانند دوره ابتدایی عادی شامل پنج پایه می‌باشد. مدت توقف در هر پایه تحصیلی حداكثر 2 سال و با نظر شورای مدرسه 3 سال با رعایت حداكثر سن اشتغال به تحصیل در دوره ابتدایی است.
حداقل سن پذیرش (ثبت نام) در پایه اول دبستان در مراكز خاص و كلاس‌های ضمیمه در مراكز استثنایی 6 سال تمام و حداكثر آن 10 سال تمام است. حداكثر سن ثبت نام در پایه‌های دوم، سوم، چهارم و پنجم ابتدایی به ترتیب 13، 14 و 15 سال تمام است.
تعداد دانش‌آموزان هر كلاس در مدارس خاص و كلاس‌های ضمیمه در مراكز استثنایی حداقل 3 و حداكثر 5 نفر می‌باشد. شرایط و ضوابط فوق برای دانش‌آموزان كه دارای اختلال‌های رفتاری خفیف می‌باشند و در مدارس عادی در كنار سایر دانش‌آموزان عادی تحصیل می‌كنند و از خدمات حمایتی و اتقاق مرجع استفاده می‌كنند مانند ضوابط و مقررات آموزش و پرورش عادی است.

دانش‌آموز با مشكلات ویژه یادگیری
دانش‌آموز با مشكلات ویژه یادگیری دانش‌آموزی است كه در یك یا چند فرایند روانی پایه مربوط به استفاده از زبان گفتاری و نوشتاری دچار اختلال است. و این شامل طیف وسیعی از اختلال‌هایی است كه بر اكتساب، نگهداری، فهم و سازماندهی یا استفاده از اطلاعات كلامی و غیركلامی تأثیر می‌گذارد. این اختلال‌ها منتج از نقایصی در یك یا چند فرایند روان شناختی مربوط به یادگیری و متوسط توانایی‌های اساسی برای فكر كردن یا استدلال است. ناتوانی‌های یادگیری خاص است و نقایص كلی مانند ناتوانی‌های هوشی ذاتی را شامل نمی‌شود.
دامنه ناتوانی‌های یادگیری در اكتساب و استفاده از یك یا چند دوره از مهارت‌های مهم زیر دنبال می‌شود.
ـ زبان شفاهی (مثل گوش دادن، صحبت كردن، فهمیدن)
ـ خواندن (مثل رمز گردانی و درك مطلب)
ـ زبان نوشتاری (مثل هجی كردن و بیان نوشتاری)
مركز آموزش و توان‌بخشی دانش‌آموزان بامشكلات ویژه یادگیری
مركز آموزش توان بخشی دانش‌آموزان با مشكلات ویژه یادگیری، به مركزی اطلاق می‌شود كه در آن دانش‌آموزان با مشكلات ویژه یادگیری در كنار تحصل در مدارس عادی برای رفع مشكلات خاص یادیگری از خدمات ویژه پاره وقت بهره‌مند می‌شوند. این مراكز در هر استان زیر نظر مدیریت آموزش و پرورش استثنایی به فعالیت می‌پردازند.

دانش‌آموز چند معلولیتی
به فردی دانش‌آموز چند معلولیتی اطلاق می‌شود كه كنش وی در دو یا چند حیطه رشد شناختی، حسی (بینایی، شنوایی) جسمی ـ حركتی و رفتاری به میزانی دچار مشكل باشد كه تحصیل وی همگام با دانش‌آموزان ویژه ممكن نباشد.
مراحل تشخیص
دانش‌آموزان چند معلولیتی از طریق دو سیستم شناسایی می‌شوند:
1.    سنجش بدو ورود (اجرای آزمون‌های كلامی و غیر كلامی)
2.    معرفی از طریق سایر گروههای استثنایی
حداقل سن و ضوابط پذیرش
دانش‌آموزانی كه در زیرگروه دانش‌آموزان چند معلولیتی قرار می‌گیرند دانش‌آموزانی هستند كه مشكلات آموزش و رشد ناشی از معلولیت‌های چند گانه آنها در حدی است كه برنامه‌های طراحی شده برای كودكان با یك معلولیت، نیازهای آموزشی و توان‌بخشی آنها را تأمین نمی‌كند. از این رو ملاك پذیرش در زیرگروه چند معلولیتی به دو عامل تأكید دارد:
1.    داشتن دو یا بیش از دو معلولیت
2.    كسب ملاك‌های پذیرش در گروه‌های تك معلولیتی در هر یك از معلولیت‌ها
حداقل سن ورود 4 سال تمام است و دانش‌آموزانی كه از طریق طرح سنجش وارد سیستم می‌شوند جهت ثبت‌نام نیاز به كاربرگ‌های مربوط به ارزیابی تخصصی، بینایی، شنوایی، آمادگی تحصیلی و جسمی ـ حركتی مربوط به زیرگروه خود را دارند.
دانش‌آموزانی كه از سایر گروههای استثنایی به عنوان چند معلولیتی معرفی می‌شوند باید علاوه بر كاربرگ‌های ثبت‌نام، كاربرگ‌های مربوط به گزارش معلم و صورتجلسه كمیته تشخیص و جایگزینی دانش‌آموزان چند معلولیتی را در پرونده خود داشته باشد.
دوره‌های آموزشی
به منظور تأمین نیازهای خاص هر یك از دانش‌آموزان چند معلولیتی نظام آموزش  و پرورش آنان متناسب با تفاوت‌های درون فردی و بین فردی، از نظر محتوی و روش انعطاف‌پذیر بوده ودارای دوره‌های زیر می‌باشد:
ـ دوره پیش از دبستان
ـ دوره ابتدایی
ـ دوره راهنمایی تحصیلی و پیش حرفه‌ای
ـ دوره متوسطه حرفه‌ای
دوره پیش از دبستان:
این دوره شامل دو برنامه است:
1.    از بدو تشخیص تا 4 سالگی
2.    برنامه دو ساله آمادگی
این دوره شامل 2 پایه آمادگی 1 و 2 است. برامه این دوره متناسب با آموزش‌های مهارت‌های مطلوب فرزند پروری، مشاوره و توان بخشی به والدین و آموزش مهارت‌های شناختی، خودیاری، ارتباطی (زبانی / گفتاری)، اجتماعی و حركتی به كودكان طراحی خواهد شد.
سن پذیرش در این دوره حداقل 4 و حداكثر 10 سال تمام است.
زمینه تشخیص به موقع در پایین‌ترین سن ممكن توسط سازمان فراهم می‌آید.
گذران دوره آمادگی برای دانش‌آموزان الزامی است.
از آنجایی كه موفقیت در گذراندن پایه آمادگی برای ثبت نام دانش‌آموزان در پایه اول الزامی است نوآموزان مزبور در صورت تقاضای والدین با تشخیص آموزشگاه می‌توانند در آزمون پایه آمادگی كه به وسیله آموزشگاه برگزار می‌شود شركت كنند و در صورت موفقیت با رعایت سایر ضوابط در پایه اول ابتدایی ثبت نام نمایند.
دوره ابتدایی
این دوره دارای 5 پایه است. برنامه دوره به صورت انفرادی بر مبنای وضعیت رشد مهارت‌های ارتباطی، شناختی، اجتماعی به منظور دستیابی به كسب مهارت‌های تحصیلی (خواندن، نوشتن، حساب كردن و اطلاعات عمومی) و زندگی روزمره متناسب با سرعت یادگیری دانش‌آموزان طراحی خواهد شد.
سن تحصیل در این دوره حداقل 6 و حداكثر 16 سال تمام است.
حداكثر سن ثبت نام در پایه اول 11 سال است.
دوره راهنمایی تحصیلی و پیش حرفه‌ای
این دوره دارای 3 پایه است. برنامه این دوره به منظور آموزش مهارت‌های زندگی، مهارت‌های تحصیلی و مهارت‌های پیش حرفه‌ای متناسب با رشد، علایق و سرعت پیشرفت دانش‌آموز طراحی خواهد شد.
حداكثر سن ثبت نام در پایه اول دوره راهنمایی تحصیلی و پیش حرفه‌ای 17 سال تمام است.
دوره متوسطه حرفه‌ای
این دوره دارای 3 پایه است. برنامه این دوره به منظور گسترش مهارت‌های زندگی روزمره، تحصیلی و حرفه‌ای متناسب با رشد، علایق و سرعت طراحی خواهد شد.
سن تحصیل در این دوره حداقل 14 و حداكثر 23 سال تمام است.
حداكثر سن ثبت‌نام در پایه اول دوره متوسه حرفه‌ای 20 سال تمام می‌باشد.
ارزش تحصیلی دوره‌های ابتدایی، راهنمایی تحصیلی، پیش حرفه‌ای و متوسطة حرفه‌ای بر مبنای مهارت‌های كسب شده با دوره‌های مشابه در آموزش و پرورش عادی معادل‌یابی خواهد و بر اساس میزان موفقیت در هر دوره به دانش آموز گواهینامه مربوطه اعطا می‌شود.
در تمامی دوره‌ها والدین از آموزش نظام‌دار سطح رشد فرزند خود برخوردار خواهند بود. كه این آموزش در دوره پیش از دبستان در قالب برنامه‌ روزانه می‌باشد.


نتیجه گیری

در پایان به عنوان نتیجه‌گیری شاید بهتر باشد كه ماده 23 پیمان‌نامه حقوق كودك كه توسط صندوق كودكان سازمان ملل متحد (یونیسف) تهیه شده است .
1. كشورهای عضو اذعان دارند كودكی كه از لحاظ جسمی یا ذهنی معلول است باید از یك زندگی كامل و محترمانه در شرایطی كه متضمن منزلت و افزایش اتكا به نفس او باشد و مشاركت موثر او را در جلسه تسهیل نماید، برخوردار باشد.
2. كشورهای عضو حق كودكان معلول را برای برخورداری از مراقبت ویژه به رسمیت می‌شناسند و بسته به منابع موجود، مساعدت مورد تقاضا و تناسب با شرایط كودك والدین یا سایر مراقبان كودك را برای كودك مستحق و كسانی كه مسئول مراقبت از او هستند تشویق و تضمین خواهند كرد.
3. با تشخیص نیازهای ویژه كودك معلول، مساعدت مقرر در بند 2 مادة حاضر باید در صورت امكان و با در نظر گرفتن امكانات مالی والدین یا دیگر مراقبان كودك، به طور رایگان ارایه شود و باید به گونه‌ای طراحی شود كه متضمن دسترسی موثر كودك معلول به تحصیل، دوره‌های آموزشی، خدمات بهداشتی، خدمات توانبخشی آماده سازی برای اشتغال و امكانات تفریحی باشد و به روشی كه موجب دستیابی كودك به بالاترین حد ادغام در جامعه و رشد فردی، از جمله رشد فرهنگی و معنوی  گردد.
4. كشورهای عضو، در سایر همكاری‌های بین‌المللی، مبادله اطلاعات تحقیقی را در زمینة مراقبت‌های بهداشتی جهت پیشگیری و معالجات پزشكی، روانشناسی و توان‌بخشی كودكان معلول ترویج خواهند كرد. مبادلة اطلاعات مذكور از جمله شامل انتشار و دسترسی به اطلاعات مربوط به روش‌های توان بخشی، آموزشی و خدمات حرفه‌ای است و هدف آن قادر ساختن كشورهای عضو به بهبود توانایی‌ها و مهارت‌ها و گسترش تجربیات آنها در این زمینه‌هاست، در این مورد توجه خاصی به نیازهای كشورهای در حال رشد مبذور خواهد شد.